Kruszewski Józef (1853–1920), artysta malarz, karykaturzysta i ilustrator. Był synem Ignacego (zob.) i Eufrozyny z Moszczeńskich, ur. 13 VI 1853 w Otorowie koło Szamotuł. Studia artystyczne odbywał w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych w l. 1867–76, będąc uczniem Juliusza Kossaka i Władysława Łuszczkiewicza. Kształcił się również w Brukseli u J. Portaelsa. Mieszkał w Krakowie. Malował sceny rodzajowe, studia i portrety. Obrazy swe wystawiał w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie w l. 1881, 1883, 1884, 1886, 1887, na Wystawie Sztuki Polskiej w Krakowie w r. 1887 (W karczmie), w Salonie Aleksandra Krywulta w Warszawie w l. 1883, 1885, 1886, 1894 i w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie w r. 1890; na wystawie Starych Mistrzów Lwowa w r. 1924 pokazano jego Scenę humorystyczną. W mieszkaniu prof. Leona Mańkowskiego w Krakowie wykonał K. supraporty oparte na kompozycjach Norblina i Watteau. W niektórych obrazach K. wykazywał zacięcie humorystyczno-satyryczne (np. Proszony obiad u Żyda), które rozwinął szerzej w działalności na polu karykatury. Poruszał aktualne problemy społeczne i piętnował ciemne strony współczesnego życia. Częstym motywem tych jego prac byli Żydzi i ich rola jako pośredników w organizowaniu wyjazdów emigracyjnych chłopów polskich do Ameryki. Tego tematu dotyczył wydany wg akwarel K-ego album pt. Emigracja do Ameryki (nakładem F. R. Wernera, z 8 chromolitografiami M. Salba, Kr. 1888), który zawierał teksty w językach polskim, niemieckim i węgierskim. K. ilustrował „Bajki” I. Krasickiego (Kr. 1886) oraz powieści historyczne dla młodzieży T. J. Gałęzowskiej (Papi): „Błysk słońca” (Kr. 1895), „Po ciernistej drodze” (Kr. 1896), „Spełniło się” (Kr. 1897). K. zmarł w Krakowie 13 XI 1920 r.

Ożeniony z Katarzyną von Eckel-Hülsen, 1.v. Antoniową Grzymała Siedlecką, miał K. córkę Marię Eufrozynę (ur. 1892).

Autoportret (olej., był w Galerii Miejskiej we Lwowie); – Estreicher; Grajewski, Bibliografia ilustracyj; Świeykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler; Boniecki; Katalog galerii miejskiej, Dział II, Sztuka polska od r. 1850, Lw. 1908; Katalog Pierwszej Wielkiej Wystawy Sztuki Polskiej w Krakowie w 1887 r., Kr. 1887; –Banach A., Polska książka ilustrowana 1800–1900, (Kr.) 1959; Płażewska M., Warszawski Salon Aleksandra Krywulta (1880–1906), „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 10: 1966; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; – „Rzeczpospolita” 1920 nr 145; – Tow. Przyj. Sztuk Pięknych w Kr.: Materiały do słownika artystów Pamiętnika Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, II (rkp.).

Ignacy Trybowski